Kviteseid bygdesoge – bind 1

Fyriord

Dei rekna helst ætti si attende til eit manns- eller kvinnenamn, dei gamle. Det kunne vera eit narnn som hadde flutt med i tradisjonen ned etter tidene og som dei ofte lite eller ikkje visste om. Eller narnn på nokon som hadde merkt seg ut, som det var noko med i ætt, rikdom, styrke, karstak eller klokskap. Det er velkjende ting. Dei gamle ville au gjerne vita kvar dei var komne frå, om dei var av godt folk eller ikkje. Rikdom, talde mykje, klokskap og vit kom ikkje alltid fyrst. Rikdom, låg i jord og gardar her i bygdene og ættenamnet feste seg til garden der mannen budde og samla rikdom. Denne trongen til rikdom, var ikkje alltid til styrke for ætti dersom det skorta på vit og kultur. Det var nok mangt som ramla i røys av den grunn.

Når mannslina i ei gamal ætt skifte bustad blei ætti knytt til det nye gardsnamnet i skrift og tale og slik hev skikken for det meste halde seg til nå. Dette laga mange vanskar når ein skulle kartleggja ei ætt som greina seg ned gjenom tvo- tri hundreår.

Ein annan vanske var ættenamni. Ei ætt med store greinir kom inn på fleire gardar, flutte eller kom på rek i husmannsplassar. Eg valde å gjeva ætti eit namn, helst eit gardsnamn. Men der upphavet kunne vera uvisst eller ikkje blei knytt til gardsnamn, har eg bruka namnet åt den fyrste kjende i ætti til ættenamn.

Ættine her er uppsette i listeform. Etter eg hadde sett på ymse system, og ættbøker der systemi var bruka, var eg noko rådvill. Ei ættbok for folk som brukar riva og stoppenåli, øks og spade meir enn pennen, må ikkje ha mange tal og bokstavar i systemet. Ei ættbok burde ogso vera bruklig i folkeskulen som ei handbok i heimstadlære, der borni fekk noko greie på fedrane sine og gardar og plassar dei hadde butt på. Likeins makeskifte millom ættene.

Ættetavlur i listeform, kunne førast so mangleis, men helst er desse måtane nytta: Innrykningsmåten, ætti førd generasjonsvis, den tabellariske formi. (Sjå Cato Krag Ronne: Ættegransking). Den formi eg hev nytta, kan vel seiast vera ei blanding av desse tri forenkla.

Fyrste ættled: I. Faren. Borni, førde på ætt og løypenr. t. d. 1-5.
Andre ættledd: II. Eldste sonen hans, borni førde på ætt og løypenr. 6-12. Døttane bli førde ivi til ætti av ektemaken. Døme Hoslebergætti L. nr. 13.

13. Sigrid f. 1764 (f) 1796 Knut Torsteinsson Midtbøen. (Tormod 9) Sigrid vert her flut ivi i Tormodsætti slik:

9. Knut f.1773 d.18 ~ 1796 Sigrid Talleivsdotter (Hosleberg 13) f. 1764 d. Borgejorde 1841.

Var ektemaken innflutt og framand i heradet, er ætti etter han sera ut som eigi ætt.

Var det fleire søner i syskinlaget, var det tvo måtar å velja millom:
a. Vassrett (parallell)føring som i systemet med ætti førd generasjonsvis. Fyrst eldste sonen med ektemake og born, deretter nesteldste, tredje o.s.v. alle med same romertal og borni på løypenr.
b. Loddrettføring. Denne er nytta der ætti er stor med mange l.nr. Eldste son bli sera ut med si ættgrein den nesteldste, tredje, o.s.v. I store ætter er det lettare for folk å kjenne seg att og få ivisyn på denne måten.

Så langt hadde Torjus Loupedalen komi i eit kladdeutkast til fyriord.

Ættesoga slik som ho her vert gjevi ut, er fullt og heilt utarbeidd og skrivi av Torjus Loupedalen. Han fekk di verre ikkje tid til siste finpussen av manuskriptet sitt. Det vil difor truleg finnast ting serleg frå nyare tid, som han hadde komi til å retta om han hadde vori liv lage. For oss i Bygdesogenemnda var det rådlaust å leita etter mogelege småfeil.

Det er i djup takksemd til Torjus Loupedalen for det store og dugande arbeid han har lagt ned for Bygdesoga at vi noe sender Ættesoga han skreiv, ut til bygdefolket.

Til slutt tyding av nokre avstyttingar som er nytta:
e - enkje. em. - enkjemann. l.lem - legdslem. ~ - gift med. d. - død. f.lem. - fattiglem. sk. - skatt. t.g. - tenestgut. - t.gj. - tenestgjente. : - er nytta ved avstytting av ord t. d.: s: - son, u: - under og fl. Når mannen (eller kona) er gift oppatt og det bli born frå to (eller fl.) ekteskap, er namnet på s i s t e barnet i kvart ekteskap trykt med k u r s i v.